Powązki to nie jest jeden cmentarz. Nawet nie dwa – Stare i Wojskowe, chociaż właśnie te dwa określenia najszybciej przypominają się na dźwięk słowa „Powązki” i automatycznie je dopełniają.
Powązki to nawet nie jest cmentarz, tylko teren na pograniczu Woli i Żoliborza, na którym znajduje się aż siedem nekropolii. Cmentarz Powązkowski nazywany zwyczajowo Starymi Powązkami przy ul. Powązkowskiej 1 oraz Cmentarz Wojskowy na Powązkach przy ul. Powązkowskiej 43/45 to największe z nich, najczęściej odwiedzane i w wyobraźni wielu osób połączone w jedno wielkie miejsce pamięci o historii, walce o wolność oraz najwybitniejszych polskich obywatelach.
Łączy je istnienie na każdym z nich Alei Zasłużonych, a dzieli wcale niemała odległość, którą najwygodniej, zwłaszcza w okolicach Wszystkich Świętych i Zaduszek, pokonywać autobusem (3-5 przystanków, ich liczba zależy od tego, którymi bramami zechcemy wchodzić na cmentarze), by zachować siły na spacery po tych niezwykłych miejscach pamięci. Bo można po nich wędrować godzinami i nie poznać wszystkich alejek, wybitnych dzieł sztuki sepulkralnej i zakątków wykreowanych nasadzeniami roślin i konstrukcjami grobowców oraz pomników.
WYSZUKIWARKA GROBÓW NA WARSZAWSKICH CMENTARZACH
Jeśli chcemy zagubić się wśród starych, różnorodnych pomników nagrobnych, najlepiej wybrać Stare Powązki. Zaduma wśród kwater powstańczych, w Dolince Katyńskiej czy przy Łączce możliwa będzie podczas spaceru po Cmentarzu Wojskowym.
Jeśli natomiast chcemy odwiedzić grób konkretnej osoby, warto skorzystać z miejskiej wyszukiwarki, żeby np. nie szukać grobu Tuwima na Starych Powązkach, a miejsca pochówku Żwirki i Wigury – na Cmentarzu Wojskowym.
W serwisie mapowym m.st. Warszawy można znaleźć położenie grobu znajdującego się na pięciu stołecznych cmentarzach. Baza danych obejmuje blisko 240 tys. grobów i ponad 500 tys. osób pochowanych.
W wyszukiwarce dostępne są dane z pięciu warszawskich cmentarzy:
- Starych Powązek,
- Komunalnego Północnego,
- Cmentarza Wojskowego na Powązkach,
- części Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego
- części Cmentarza Prawosławnego na Woli.
Wyszukiwarka pochowanych aktualizowana jest przy współpracy Zarządu Cmentarzy Komunalnych w Warszawie oraz Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków.
WYSZUKIWARKA GROBÓW W WARSZAWSKIM SERWISIE MAPOWYM
Jak to działa?
Korzystając z pionowego menu po lewej stronie należy wybrać nekropolię a następnie wpisać dane: nazwisko osoby pochowanej albo jego fragment, imię itp. Im więcej danych – np. data śmierci – tym wskazanie będzie dokładniejsze. Wyszukiwarka znajdzie osoby pochowane do 2019 roku.
Zaczęło się od Starych Powązek
Na terenie całego cmentarza Stare Powązki spisano ponad 98 tysięcy grobów, pól grobowych i tablic memoratywnych. Pochówki znajdują się w 436 kwaterach, Alei Zasłużonych i katakumbach. Ta olbrzymia praca trwała 10 lat.
Pomysł na inwentaryzację grobów na warszawskich cmentarzach zabytkowych powstał w Biurze Stołecznego Konserwatora Zabytków. Prace rozpoczęto w 2009 roku od najstarszego z nich, Powązek, założonego w 1790 roku. Projekt prowadzony był pod nazwą „Gromadzenie danych dotyczących pomników nagrobnych występujących na terenie wpisanego do rejestru zabytków cmentarza Stare Powązki”. Inwentaryzację nagrobków tej nekropolii zakończono w 2019 roku.
Cała wiedza w jednym miejscu
W trakcie prowadzenia inwentaryzacji powstawała elektroniczna baza danych z informacjami o wyglądzie, stanie zachowania i lokalizacji wszystkich obiektów. Dzięki połączeniu jej z internetowym serwisem mapowym i znajdującą się tam wyszukiwarką, zgromadzona dokumentacja jest powszechnie dostępna. Warszawiacy mogą za jej pomocą odnaleźć położenie grobu swojego przodka lub osoby, którą się interesują. Historycy, varsavianiści czy konserwatorzy zabytków po bardziej szczegółowe informacje mogą się zgłosić do Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków.
STARE POWĄZKI
Cmentarz Powązkowski to obecnie najstarsza nekropolia w Warszawie. Został założony w 1790 roku i od tego czasu pochowano na nim około miliona osób.
Najbardziej charakterystycznym punktem nekropolii są katakumby, do których można dojść ścieżkami od bram pierwszej i drugiej (zwanej Bramą Honoraty), położonych po dwóch stronach kościoła pw. św. Karola Boromeusza (wybudowanego według projektu Dominika Merliniego). Spoczywają tu m.in. popularni artyści. W ostatnich latach najwięcej zniczy płonie pod wmurowanymi w ścianę tablicami z nazwiskami Czesława Niemena, Kasi Sobczyk i Ireny Jarockiej.
W katakumbach istnieje również mauzoleum, zorganizowane tu w 1945 r. Spoczęły w nim prochy osób zamordowanych w obozach koncentracyjnych.
Od kilku lat 1 listopada odbywają się w podcieniach śpiewania pieśni o śmierci organizowane i prowadzone przez Andrzeja Struga oraz zespół Monodia Polska. Można nie tylko przyjść i posłuchać, ale także włączyć się w śpiewanie, ponieważ artyści przynoszą na listopadowe spotkania teksty wykonywanych tego popołudnia pieśni – tradycyjnych, kościelnych i ludowych. Światła świec i zniczy, zapach wilgotnej zimnej ziemi, butwiejących liści i mdły aromat chryzantem, a do tego mroczne, jednogłosowe pieśni o nieuchronności końca śpiewane przez setki głosów – to niezwykłe, niezapomniane doświadczenie.
Śpiewania zaczynają się co roku o godz. 17.00 i trwa około godziny.
W 2025 roku odbędą się pod hasłem „wyleźć dusza nie śmie z szyje” i tym razem śpiewane będą teksty m.in. takich autorów jak Kochanowski, Mickiewicz i Leśmian.
Podcienia katakumb zwrócone są w stronę kościoła, a ich ściana od strony muru cmentarnego sąsiaduje z Aleją Zasłużonych. 1 listopada jest tu tłoczno i bardzo jasno, mnóstwo ludzi zmierza w powolnym kondukcie do miejsca wiecznego spoczynku osób, o których właśnie w tym dniu chcą szczególnie pamiętać. Znajdują się tu groby takich wybitnych postaci jak Władysław Reymont, lotnicy Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura, Paweł Jasienica, Jan Parandowski, Maria Rodziewiczówna, Stefan Jaracz, Leopold Staff, Stefan Starzyński (grób symboliczny), Jan Kiepura, Stanisław Młodożeniec, Ignacy Mościcki, Hanka Ordonówna i Mieczysława Ćwiklińska, nic dziwnego więc, że miejsce to nazywane bywa Polskim Panteonem.
I mowa w tym kontekście o całych Starych Powązkach, ponieważ miejsca spoczynku wybitnych, zasłużonych obywateli Rzeczypospolitej rozrzucone są po całym, liczącym 43 hektary terenie, często w sporym oddaleniu od Alei Zasłużonych, jak choćby grób Krzysztofa Kieślowskiego.
KWESTA 2025 NA STARYCH POWĄZKACH
Maja Komorowska, Damian Damięcki, Emila Krakowska, Olgierd Łukaszewicz – to tylko niektórzy z 350 kwestujących, których będzie można spotkać w dniu Wszystkich Świętych oraz Zaduszki 2025 na Cmentarzu Powązkowskim. Od ponad pół wieku zaduszkowa kwesta ma ten sam cel – ratowanie zabytkowych nagrobków.
Kwestowanie zapoczątkowali warszawscy artyści, a pierwsza kwesta odbyła się w 1975 r. z inicjatywy Jerzego Waldorffa. Obecnie formuła zbiórki jest otwarta dla każdego, a do grona kwestarzy dołączyli dziennikarze, publicyści, politycy, pisarze, muzycy, działacze stowarzyszeń oraz młodzież licealna i akademicka. W 2025 roku zbiórka odbędzie się w sobotę (1 listopada) i niedzielę (2 listopada) w godz. 9:00 – 19:00.
Kogo będzie można spotkać na Cmentarzu Powązkowskim?
W tym roku kwestować będzie 350 osób. Są wśród nich zarówno uczestnicy pierwszej kwesty w 1975 r. – Maja Komorowska, Damian Damięcki i Olgierd Łukaszewicz, jak i osoby, które wezmą udział w akcji po raz pierwszy. Wolontariusze przyjeżdżają ze wszystkich stron Polski. Pieniądze na ratowanie cennych nagrobków zbierają m.in. górale czy kolejarze.
Organizatorzy spodziewają się, że w kweście będą uczestniczyć m.in.: Artur i Franciszek Barcisiowie, Artur Andrus, rodzina Damięckich, Katarzyna Grochola, Joanna Szczepkowska, Kazimierz Kaczor, Alicja Majewska, Emilia Krakowska, Irena Santor, Maciej Orłoś, Anna Seniuk, Krzysztof Ibisz czy artyści z Zespołu „Mazowsze”.
Od lat aktorzy mają swoje ulubione miejsca, gdzie można ich zwykle spotkać. Maja Komorowska zbiera pieniądze przy Bramie św. Honoraty, Emilia Krakowska przy grobie Władysława Rejmonta a Magdalena Zawadzka przy nagrobku męża Gustawa Holoubka.
Na co przeznaczane są pieniądze ze zbiórki?
Do tej pory dzięki hojności warszawiaków udało się uratować wiele z zabytkowych kwater, pomników nagrobnych i grobowców. W ciągu pięćdziesięciu lat przeprowadzono łącznie ok. 1700 remontów. Tylko w ubiegłym roku udało się zebrać blisko 259 tys. i przeprowadzono prace przy 14 pomnikach a kolejnych 20 zostało odświeżonych.
Miasto też opiekuje się Powązkami
Wpisana do rejestru zabytków nekropolia jest niezwykłą galerią rzeźby i małej architektury. To rozległe muzeum nierozerwalnie związane z dziejami Warszawy. W lipcu 2014 r. cmentarz katolicki oraz pięć innych nekropolii, został uznany za pomnik historii. Razem tworzą zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach. Starymi Powązkami zarządza Archidiecezja Warszawska.
Cmentarz ucierpiał podczas działań wojennych i w latach późniejszych, również na skutek braku właściwej opieki i ochrony oraz zanieczyszczenia powietrza. Miasto st. Warszawa od kilkunastu lat wspiera finansowo renowacje zabytkowych nagrobków i ogrodzenia. Pieniądze w formie dotacji przekazywane są na remonty pomników, kaplic czy murowanego ogrodzenia. Dzięki dotacji odnowiono także bramę św. Honoraty.
CMENTARZ WOJSKOWY NA POWĄZKACH
Bramą od ulicy Powązkowskiej wkracza się praktycznie wprost w Aleję Zasłużonych, z grobem premiera Jana Olszewskiego po prawej stronie, a dalej z miejscami spoczynku wybitnych Polaków, którzy odeszli w ostatnich latach. Leżą obok siebie pogodzeni snem wiecznym m.in. generał Ryszard Kukliński, Janusz Głowacki, Jacek Kuroń, Adam Hanuszkiewicz, Zbigniew Romaszewski i Karol Modzelewski.
Co prawda oficjalnie Aleja zaczyna się nieco dalej, w ten sposób nadal oznakowana jest na planie cmentarza, ale od pierwszych kroków wiadomo: oto miejsce wiecznego spoczynku tych, którzy poświęcili życie ojczyźnie. To na Wojskowych Powązkach znajduje się kwatera powstańców styczniowych, kwatera obrońców Warszawy 1939, Dolinka Katyńska i pomnik Gloria Victis oraz kwatery zgrupowań bojowych walczących o Warszawę w 1944 r. To tutaj przywożono szczątki powstańców ekshumowane z powstańczych grobów w całej stolicy od 1945 r.
Na jednym z krańców nekropolii, przy cmentarnym murze, znajduje się Łączka, zbiorowy grób ofiar komunistycznych zbrodni. Ofiar, którym dopiero w ostatnich latach przywracane są nazwiska, pamięć i godność. W 2015 r. odsłonięto umieszczony na tej kwaterze Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.
Powązki Wojskowe to również miejsce wiecznego spoczynku artystów, naukowców, społeczników, lekarzy, przedsiębiorców i ludzi wielu innych profesji, którzy żyli i pracowali w Warszawie, wielu było znanych tylko tym, z którymi się spotykali. Krótko mówiąc jest to nie tylko panteon, ale też po prostu miejski cmentarz komunalny.
ZESPÓŁ ZABYTKOWYCH CMENTARZY WYZNANIOWYCH NA POWĄZKACH
Stare Powązki połączone są z pięcioma innymi, położonymi w sąsiedztwie nekropoliami w zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach. Poza cmentarzem tatarskim, oddzielonym od Starych Powązek ulicą Tatarską, tworzą one jeden kompleks. Dokładnie 10 lat temu, w 2014 r., zespół nekropolii uznano za pomnik historii.
W skład zespołu wchodzą, poza Starymi Powązkami: Muzułmański Cmentarz Tatarski, Cmentarz Żydowski, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany oraz niewielki Muzułmański Cmentarz Kaukaski.
LAPIDARIUM I CMENTARZ OLĘDRÓW NA BIAŁOŁĘCE
Warto wspomnieć przy okazji o jeszcze dwóch nekropoliach wyznaniowych na lewobrzeżu, związanych tym razem z kulturą dawnych osadników olęderskich.
Lapidarium przy ul. Ruskowy Bród powstało w 2012 r., składa się z 17 tablic i obelisków pochodzących z dawnych cmentarzy osadników na terenie Białołęki. Płyty nagrobne datowane są od końca XIX w. do lat 30.XX w. Na Kępie Tarchomińskiej natomiast znajdują się pozostałości olęderskiego cmentarza ewangelickiego. Do dziś zachowało się zaledwie pięć nagrobków dawnych mieszkańców Białołęki.
Lapidarium oraz cmentarz stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego i historycznego tej części Warszawy. Jego zachowanie w należytym stanie jest niezwykle istotne dla mieszkańców dzielnicy, gdyż stanowi świadectwo po dawnych osadnikach niemieckich i niderlandzkich tzw. olędrach. Olędrzy opanowali bardzo dobrze technikę osuszania podmokłych terenów, dlatego bez problemu osadzali się na tych trudnych terenach, tam gdzie wylewała Wisła. Przyczynili się do osuszenia znacznych terenów obecnej dzielnicy Białołęki.
Dobre wieści są takie, że do końca listopada 2024 r. w lapidarium zostaną przeprowadzone zachowawcze prace konserwatorskie. Będą one polegały na oczyszczeniu płyt z nawarstwień biologicznych tj. porostów, mchu i glonów oraz zabezpieczeniu hydrofobowym. Zostaną również wykonane drobne naprawy ubytków i spękań. Bieżące działania konserwatorskie pozwolą na utrzymanie zabytkowych płyt nagrobnych w dobrym stanie oraz poprawią walory estetyczne.
Do pracowni konserwatorskiej trafiły również płyty nagrobne z cmentarza olędrów na Kępie Tarchomińskiej. Konserwatorka skupi się na oczyszczeniu płyt i wykonaniu niezbędnych napraw, w tym sklejeniu pękniętej na pół płyty i dwóch krzyży. Potem płyty powrócą na fundamenty. Cmentarz ujęty jest w gminnej ewidencji zabytków.
Magdalena Walusiak
