W Dworku Chełmońskiego pod Grodziskiem Mazowieckim powstał niesamowity dom kultury. Otwarty w kulminacyjnym momencie pandemii gwałtownie wystartował starannie przemyślanym planem, gdy tylko można było zacząć działać z pełnym rozmachem. Zajęcia wakacyjne dla dzieci i młodzieży, plenery malarskie i plecionkarskie, dzięki którym w parku pojawiły się wiklinowe rzeźby ptaków i owadów z obrazów Józefa Chełmońskiego, organizowane z pompą święta tradycyjnego kalendarza włościańskiego – Matko Zielno i Zapusty, a do tego koncerty plenerowe, spotkania towarzystwa ogródkowego, kiermasze i zajęcia kulinarne.
Dworek Chełmońskiego? Ale który?
Albo – którego? Bo w okolicach Grodziska Mazowieckiego są trzy takie dworki, a każdy z nich był własnością innego przedstawiciela rodziny. Dworek w Kuklówce Zarzecznej należał do najsławniejszego z Chełmońskich, czyli malarza Józefa, który w pełni sił twórczych porzucił karierę w Paryżu, przyjechał na Mazowsze i zamieszkał w 1888 r. w dworze pod Grodziskiem, gdzie pozostał do końca życia w 1914 r. Dworek jest własnością prywatną i należy do spadkobierców artysty.
Wiejską posiadłość Józefa odwiedzał jego dużo młodszy brat Adam, lekarz chorób płuc, ordynator Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Spodobała mu się okolica, a zwłaszcza pewna chata w Kuklówce i nieodległy teren nad stawem zwany osadą Młyniska w miejscowości Stare. Kupił tę ziemię w 1899 r., a upatrzony budynek – jedni mówią o rządcówce, inni o starej kuźni – nabył również, kazał rozebrać, przetransportować na swoje nowe włości i postawić na nowo na kamiennych fundamentach. Tak powstał dworek Adama Chełmońskiego zwany dziś „dworkiem na górce”, bo stanął na pagórku, który, wedle lokalnych legend, został usypany przez Turków podczas kopania stawu. To nie jedyna na Mazowszu opowieść o Turkach-kopaczach. Mieli oni wykonać także kanał, dzięki któremu powstała wyspa z pięknym pałacem w Otwocku Wielkim, ale to inna historia (można ją przeczytać tutaj).
Spośród czworga dzieci Adama drugi syn – Mateusz – poszedł w ślady ojca, został lekarzem, a po zdobyciu wykształcenia i światowych wojażach powrócił na rodzinną ziemię i wybudował na terenie posiadłości ojca kolejny, najbardziej nowoczesny i największy budynek mieszkalny Chełmońskich, zwany „dworem nad stawem”. Piękny dom do dziś należy do jego potomków, którzy czasem użyczają jego wnętrza filmowcom i twórcom spektakli telewizyjnych. Właśnie tutaj został nakręcony epizod dworkowy superprodukcji „Miasto 44”, a także spektakl telewizyjny „Kąpielisko Ostrów” w reżyserii Macieja Englerta oraz grana wyłącznie we wnętrzach adaptacja książki Kornela Makuszyńskiego „List z tamtego świata”. Miłośnicy seriali mogą pamiętać dworek także z epizodów serialu „Stulecie Winnych”. A obydwa dworki Chełmońskich – lekarzy nazywane bywają Chełmoniami.
Adamowizna
Gdzie zatem mieści się nowe centrum kultury? W środkowym dworze, drugim z kolei, należącym niegdyś do Adama Chełmońskiego, od imienia którego najpierw posiadłość, a później miejscowość otrzymała nazwę Adamowizny. Bo też przysłużył się doktor Adam tej okolicy. Był społecznikiem, dziś powiedzielibyśmy – aktywistą w każdy calu, także w kierowanym przez siebie szpitalu w Warszawie. W tym dworku z pewnością bywał Józef Chełmoński, a jego bratanek Mateusz pozował mu do kilku obrazów. Sam budynek również został przez Józefa utrwalony na płótnie – na obrazie „Dworek o zmierzchu zimowym”.
W 2006 r. rodzina Chełmońskich sprzedała dworek i część parku gminie Grodzisk Mazowiecki i od tamtej pory trwały starania najpierw o stworzenie w nim placówki kulturalnej. Od końca 2020 r., kiedy nastąpiło otwarcie placówki, konsekwentnie budowany jest program tego ośrodka, nad którym czuwa Monika Samoraj, kierowniczka Dworku Adama Chełmońskiego. I to właśnie ona zaprosiła nas do „dworku na górce”, by opowiedzieć o jego historii i teraźniejszości. Obecnie jest to filia ośrodka kultury gminy Grodzisk Mazowiecki – wiejskie centrum kulturalne i o tym pochodzeniu pani Monika świetnie pamięta podczas planowania kolejnych działań.
Dworek pełen życia
Dworek opowiada jednocześnie kilka przeróżnych historii. Pierwsza jest opowieścią o dwóch braciach Chełmońskich, którzy osiedli na tym terenie. A także ogólniej – o polskim ziemiaństwie i inteligencji przełomu wieków na Mazowszu Zachodnim. Ale ważnymi tematami są tutaj również: zielarstwo i tradycje kulinarne regionu, wiejska medycyna i medycyna naturalna, zarządzanie parkiem i spotkania towarzystwa ogródkowego.
Kolejne sezony wzbogacane są o nowe działania – plenery malarskie i warsztaty rysowania węglem. Regularnie organizowane wystawy pozwalają zapoznać się z różnymi stylistykami artystycznymi, ale ważna jest również sztuka ludowa, rok obrzędowy i wiejska zabawa, jak tańce na dechach. W planach jest przystąpienie do próbnych prac polowych i uprawa zbóż oraz ziemniaków.
Jak prężnie działa ośrodek, pokazuje lista przyszłych i minionych wydarzeń na aktualizowanym regularnie profilu facebookowym Dworku. To tam można znaleźć najświeższe informacje, ale jeśli ktoś szuka na przykład trasy rowerowej śladami Chełmońskich, znajdzie propozycje takich wycieczek na podstronie Dworku w serwisie grodziskiego ośrodka kultury.
