Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry powstało na skraju Puszczy Kampinoskiej, na terenie, na którym okupanci niemieccy dokonali na początku II wojny światowej masowych egzekucji polskich obywateli, przede wszystkim narodowości polskiej i żydowskiej. Placówka jest jedynym oddziałem Muzeum Warszawy znajdującym się poza granicami stolicy.
Muzeum powstało w 1973 r., a od 2011 funkcjonuje w nowym budynku wkomponowanym w leśne otoczenie. Prosta surowa bryła zaprojektowana przez Szczepana Wrońskiego zadziwia we wnętrzu obecnością żywych drzew upamiętniających miejsca egzekucji – brzóz umieszczonych w szklanych tubusach. Przez przeszklone ściany pawilonu wystawowego widoczny jest cmentarz w Palmirach, stanowiąc tło dla stałych wystaw.
W listopadzie 2024 r. Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry zostało uhonorowane przez Kapitułę Nagrody BohaterONy im. Powstańców Warszawskich Srebrnym BohaterONem w kategorii „instytucja” oraz Złotym BohaterONem Publiczności w tej samej kategorii.
Miejsce ukrycia niemieckich zbrodni
We wrześniu 1939 r. Niemcy wkroczyli do Polski uzbrojeni nie tylko militarnie. Przywieźli także „Sonderfahndungsbuch Polen”, czyli opracowaną wcześniej „Specjalną księgę Polaków ściganych listem gończym” – listę ponad 60 tysięcy nazwisk obywateli, którzy mogli przeszkodzić Niemcom w okupowaniu Polski. Na liście znaleźli się przede wszystkim przedstawiciele inteligencji: politycy, naukowcy, nauczyciele, twórcy, księża i uczestnicy powstań narodowych. Wiele z tych osób mieszkało w Warszawie. Masowe aresztowania oznaczały uwięzienie na terenie którejś z miejskich katowni lub wywózki do obozów koncentracyjnych. Albo zbiorowe egzekucje, początkowo dokonywane na terenie miasta.
Takich zbrodni nie można było ukrywać bez końca. Dlatego Niemcy wyznaczyli w grudniu 1939 r. teren na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej, niedaleko wsi Palmiry, ok. 30 km od centrum Warszawy. Zwozili tam więźniów, mordowali i ukrywali w zbiorowych mogiłach.
Wystawy stałe Muzeum w Palmirach
„Egzekucje 1939–1943. Palmiry-Puszcza Kampinoska” oraz „Ekshumacje-cmentarz w Palmirach 1945-1948” to tytuły dwóch wystaw stałych prezentowanych w Muzeum. Opowiadają one o egzekucjach w Palmirach oraz innych miejscach na terenie Puszczy Kampinoskiej, a także innych wydarzeniach podczas II wojny światowej.
„Ważną pozycję w tej części stanowią: biogramy wybranych ofiar, fotografie, pamiątki związane z ich życiem prywatnym, społecznym i zawodowym przekazane przez najbliższych, niemieckie zaświadczenia o śmierci więźniów oraz fotokopie podziemnej prasy (Biuletyn Informacyjny 1940, 1941) z informacjami o egzekucjach. W kilkudziesięciu gablotach (każda z oddzielnym światłem co ma stanowić nawiązanie do światła znicza nagrobnego) zostały umieszczone przedmioty z ekshumacji, które pozwoliły na identyfikację ofiar, korespondencja rodzin poszukujących bliskich, pisma i protokoły PCK”.
fragment opisu ze strony Muzeum
Na terenie Muzeum znajduje się także cmentarz ofiar nazistowskich zbrodni oraz fragment lasu, w którym dokonywano masowych egzekucji. Większość spośród niemal 2 tysięcy ofiar, ekshumowanych po II wojnie światowej, pochowano na tutejszym Cmentarzu – Mauzoleum w Palmirach.
