Latarnie pastorały – charakterystyczny element przedwojennej Warszawy. Do dziś przetrwało ich zaledwie kilkaset, w tym tylko kilkanaście całkowicie oryginalnych, ale ich repliki wracają na stołeczne ulice.
Jasność na ulicach
Na przestrzeni półwiecza Warszawa przeżyła dwie rewolucje w dziedzinie oświetlenia ulic. W 1856 r. zaczęła się era lamp gazowych. Pięćdziesiąt lat później, w 1906 r., pojawiły się w stolicy pierwsze latarnie elektryczne. Nazywano je pastorałami ze względu na charakterystyczny zawinięty kształt wysięgnika przypominający biskupi pastorał. Stały się najpopularniejszą, funkcjonująca do dziś formą warszawskiej latarni ulicznej.
Nowe modele, które wprowadzano z upływem lat, różniły się kształtem bazy, natomiast wysięgniki w formie pastorału pozostały niezmienione. Początkowo zawieszano na nich lampy łukowe, a następnie żarowe. Oprawy zawieszane były na kołowrotkach umożliwiających opuszczanie lampy do konserwacji.
Elektryfikacja obejmowała stopniowo najważniejsze ulice centrum Warszawy. Demontowane latarnie gazowe przenoszono do odleglejszych dzielnic.
Co kilka lat nowy model
Najstarszy model pastorału oznaczony jest rokiem 1904, jednak pierwsze tego typu latarnie pojawiły się w Warszawie dopiero w 1906 r. Latarnia ta charakteryzowała się największą bazą – w formie masywnego, zwężającego się cylindra zwieńczonego trzema ozdobnymi kształtkami. Przymocowany był do niej rurowy słup dzielony na cztery segmenty żeliwnymi przewiązkami.
Kolejnym wprowadzonym na warszawskie ulice modelem był pastorał z 1907 r. Pełnił dwie funkcje – oświetlenia i utrzymywania trakcyjnej sieci tramwajowej. Dlatego posiadał masywną bazę i znacznie grubszy słup. Baza ozdobiona była herbem Warszawy, a poniżej znakiem warszawskich tramwajów. Kilka takich słupów zachowało się na placu Trzech Krzyży, przypominając o przebiegającej tamtędy linii tramwajowej.
W 1923 r. pojawił się w stolicy nowy model latarni o dzwonowatej, profilowanej bazie, zwieńczonej dwiema ozdobnymi kształtkami. Stał się on jednym z dwóch najpopularniejszych modeli pastorałów, produkowanych do dziś. Dwa oryginalne egzemplarze zachowały się na Żoliborzu, na terenie szkoły przy ul. Czernieckiego 49. Latarnie niedługo przejdą konserwację.
Swoiście rozumiany modernizm odcisnął swe piętno także na kolejnym modelu słupa – modelu z 1926 r. W jego przypadku zrezygnowano z historyzującego kształtu na rzecz prostoty. Posiada on najwęższą ze wszystkich bazę. Z uwagi na niewielkie jej rozmiary latarnie montowano na wąskich i ruchliwych ulicach, na których nie zajmowały zbyt wiele miejsca. Modernizację formy ograniczono tylko do bazy. Wysięgnik w kształcie pastorału pozostał niezmieniony. Jedyną dekoracją był herb Warszawy umieszczony na drzwiczkach skrzynki rewizyjnej.
Pastorały odlewane były w odlewniach: Białogon, Huta Blachownia, Władysław Ambrożewicz i S-ka, Akcyjne Towarzystwo Sosnowickich Fabryk Rur i Żelaza, Société Nouvelle-Russo-Belge d’Ouvrases Métalliques Varsovie rue Przemysłowa 32 oraz Towarzystwo Akcyjne Zakładów Wyrobów Metalowych Konrad, Jarnuszkiewicz i S-ka.
Wychodząc z mody wkraczają do rejestru
II wojna światowa przyniosła znaczne straty także w oświetleniu ulic. Wraz z odbudową stolicy wprowadzono nowe modele słupów – stalowe kratownicowe i betonowe. Pastorały zaczęły znikać z warszawskich ulic.
W grudniu 1982 r. zachowane pastorały zostały wpisane do rejestru zabytków. Naliczono ich 840. Wpis nie objął ostatnich czterech słupów najstarszego wzoru latarni elektrycznych – modelu z 1904 r., stojących na placu Trzech Krzyży. Zostały one objęte ochroną prawną dopiero w 2004 r.
Wpis do rejestru niestety nie uchronił warszawskich pastorałów. Służby miejskie odpowiedzialne za oświetlenie ulic, prowadząc bieżącą konserwację, wymieniają uszkodzone elementy na nowe, nie zawsze udane kopie.
Pastorałowa wystawa na placu Trzech Krzyży
Ciekawym przykładem współistnienia różnych typów pastorałów jest pl. Trzech Krzyży. Podczas przeprowadzonego w 2014 r. remontu oświetlenia poddano konserwacji zachowane oryginały i dzięki dodaniu wiernych replik przywrócono historyczny układ oświetlenia. W zachodniej części placu, na historycznym trakcie stanowiącym przedłużenie ul. Brackiej, stoją pastorały z 1904 r. We wschodniej części, gdzie zachowały się relikty linii tramwajowej, ulice oświetlają pastorały trakcyjno-oświetleniowe z 1907 r. Na ul. Żurawiej ustawiono pastorały z 1923 r., natomiast wychodzącą z placu w kierunku północnym ul. Nowy Świat oświetlają pastorały z 1926 r.
Dzięki staraniom Stołecznego Konserwatora Zabytków przywrócono także historyczne modele opraw, będące replikami przedwojennych wzorów warszawskiej Fabryki Żyrandoli Elektrycznych A. Marciniaka.
Oryginały i repliki
Wykonane w 2008 r. na zlecenie Stołecznego Konserwatora Zabytków opracowanie „Zabytkowe latarnie Warszawy. Klasyfikacja i inwentaryzacja” wykazało, że z wpisanych do rejestru zabytków 840 pastorałów ocalała połowa. W tym zaledwie kilkanaście w pełni oryginalnych, lecz bardzo zniszczonych egzemplarzy.
Z pozostałych ponad 400 sztuk zachowały się tylko niektóre elementy. Reszta latarni to powojenne kopie. Na wielu ulicach pojawiły się całe zespoły replik dwóch tylko wzorów: z 1923 i 1926 roku.
Stołeczny Konserwator Zabytków podjął działania przywracające inne historyczne modele pastorałów. W 2014 r. zlecił wykonanie dokumentacji 3D zachowanych, oryginalnych latarni typu pastorał warszawski. Wykonano dokumentację następujących modeli:
– pastorał z 1904 r. zachowany na pl. Trzech Krzyży,
– pastorał trakcyjno-oświetleniowy z 1907 r. zachowany na pl. Trzech Krzyży,
– pastorał z 1923 r. zachowany na ul. Profesorskiej,
– pastorał z 1926 r. zachowany na ul. Bytomskiej,
– pastorał parkowy 1913 r. zachowany w parku Ujazdowskim,
– pastorał model EX2 zachowany na ul. Zajęczej.
Dokumentacja ta pozwoliła na wykonanie wiernych kopii zapomnianych modeli i przywrócenie ich różnorodności na ulicach Warszawy.
